Tiếng cười xứ Quảng từ trong dân gian

[minhphuc]

Người Quảng Nam hay cười. Cười như một vũ khí chống lại những hiện tượng không bình thường trong xã hội. Cười là một biểu hiện thắng lợi của trí tuệ. Về con người Quản Nam, nhà văn Vũ Hạn nhận xét: "Theo sự tổng kết đã được phổ biến thì đó là một cung cách thể hiện cá tính mạnh mẽ, không rào đón, không che đậy, có một phần nào thô vụng, nghiêng về tranh cãi sôi nổi, lý sự gay gắt có vẻ nặng về phần lý hơn là phần tình", do đó, tiếng cười của người Quảng Nam cũng khác địa phương khác chăng?
…
Ngay cả chuyện nghiêm túc như chống xâu cao thuế nặng thời Pháp thuộc, người Quảng Nam cũng lạc quan bằng tiến cười trong hò đối đáp:

Em ơi! Chừ anh muốn làm đàn bà, không muốn làm đàn ông
Khỏi xâu cao thuế nặng, khỏi ba đồng sáu mao
Thôi! Chị em ơi! Đừng nói lao xao
Có chị mô đi Huế, tôi gửi rèn một con dao cho tinh thần
Tôi về, tôi hớt trất cục gân
Hớt luôn cái nớ cho ra thân đàn bà
​

Nói bóng nói gió như vậy, ai mà không hiểu? Đã hiểu rồi thì bật ra tiếng cười cũng là lẽ tất nhiên. Lại có câu hò:

Gặp ba trò xin hỏi ba trò
Hỏi đàng vô bếp có đò hay không?
​

Câu hỏi tưng tửng, hỏi thế mà cũng hỏi. Lập tức, có câu trả lời rằng

Đàn bà ăn nói bất thông
Đường đi vô bếp chứ có phải sang sông đâu mà có đò?
​

Ấy chỉ mới là câu thăm dò vô thưởng vô phạt thôi. Câu kế tiếp:

Gặp ba trò khiến hỏi ba trò
Đường đi trên bụng có đò hay không?
​

Hỏi chi mà lạ! Phải là con gái Quảng Nam mới có thể hỏi táo tợn như thế. Các cậu học trò sẽ đỏ mặt tía tai chăng? Không, họ đáp nhẹ nhàng:

Cao sơn lưỡng nhũ ở trên
Tiểu khê có nước, muốn lên có sào
Dang tay mở khóa động đào
Nhứt can, trực nhật đến ao phụng hoàng
Đường lên trên bụng có sào sang
Cần chi đò dọc, đò ngang cho tốn tiền
Nói ra thậm chí vô duyên
Nằm ngửa bậu hỏi: "Nằm nghiêng mấy đò?"
​

Quyết trêu tiếp, các cô lại hỏi:

Hai bên cỏ mọc xanh rì
Ở giữa có khe nước chảy, hỏi trò đi đường nào?
​

Đi đường nào ử? Khó nhỉ. Các cậu học trò đáp:

Hai tay tôi bu lấy cội đào
Chính giữa có khe nước chảy, tôi chống sào tôi qua
​

"Bu" có nghĩa là ôm lấy. Tạo được hình ảnh khó quên vẫn là ở hai chữ "chống sào". Dứt khoát làm sao. Mạnh mẽ làm sao. Ai muốn hiểu sao thì hiểu. Thưở trước, tại huyện Quế Sơn có ông Trần Hàn nổi tiếng là tay hò giỏi nhất trong vùng, ứng đối rất nhanh ai cũng phục tài. Ông nổi tiếng đến độ ở Quảng Nam còn lưu truyền câu:

Tiếng ai giống tiếng Trần Hàn
Phải con ông Quyền Liệu ở làng Xuân Quê?
​

Xuân Quê thuộc xã Quế Long hiện nay. Lần nọ, trong một buổi hát hò trên đồng cạn dưới đồng sâu, có người phụ nữ chủ động hò:

Trần ai gặp cảnh cơ hàn
Rổ đan mặt mốt, xuống làng mót khoai
​

Oái oăm của câu hò này ở chỗ câu "lục", chữ đầu và cuối ghép lại thành tên Trần Hàn; câu "bát" lại có "mặt mốt", nói lái là… "một mắt". Ám chỉ ông bị hỏng một con mắt. Trước câu này, ông ngắc ngứ chào thua. Lại lần khác, ông gặp phải cô gái có câu hò láu lỉnh:

Nồi, niêu, tích để hững hờ
Sụp giàn xáng bể, đợi chờ hàn the
​

Cái khó của câu này ở chỗ nó vừa có tên ông lại vừa có cả tên của bốn bà vợ của ông nữa là Nồi, Tích, Hững, Xáng! Đối đáp làm sao đây hở trời? Ông bỏ đi một mạch. Nhưng phải đến lần này thì ông mới thật là đau. Ngày nọ có cô thôn nữ cất lên tiếng hò duyên dáng, "ngọt như đường cát, mát như đường phèn":

Quần em rách dọc, rách ngang
Thầy liệu thầy hàn, em trả công cho
​

"Liệu" là liệu chừng, áng chừng, thử tính toán đại khái tìm để cách này cách khác để xem có khả năng hay làm được không; ở đây còn là tên của thân phụ Trần Hàn nữa. "Hàn" cái gì? Hàn chỗ quần rách mà quần rách của phụ nữ! Đau là chỗ đó. Nghiệt là chỗ đó. Trước câu hò ba gai, ba trợn này, ông Hàn chỉ còn cách… "botay.com"! [nguyên văn tác giả - đọc cười không chịu được khi thấy tác giả cũng rất theo kịp giới trẻ - NTV] Nghe đâu, chính vì thế mà ông uất đến nỗi đau mấy tháng liền! Cũng trên đất Quế Sơn này, nay còn lưu truyền câu hò của ông Tư người làng Bình Yên, xã Đại Hòa, huyện Đại Lộc. Sau một thời gian lên Dùi Chiêng làm ăn, lúc chia tay ông Bá Giảng thách ông làm câu hò có được địa danh này. Nào ngờ, ông ứng khẩu:

Tôi đây là khách xa đàng
Lên đây ông Bá bảo hát với các nàng ở làng Dùi Chiêng
Rạng ngày tôi đáo cảnh Bình Yên
Các cô ở lại có chiêng không dùi
Về nhà, lòng lại bùi ngùi
Các cô ở lại, có dùi không chiêng
Trai anh hùng may gặp gái thuyền quyên
Có ta, có bạn, có chiêng có dùi
​

Chiêng, dùi ở đây ẩn ý tài tình lắm chứ. Đọc xong không há miệng ra cười thì kể ra cũng… uổng! Thưở xưa, có cô gái tự ví mình:

Thân em như thể đồng tiền
Lớn thời ăn sáu nhỏ nguyền ăn ba
Chữ đề Thông bửu quốc gia
Dân yêu quan chuộng nghĩa đà sướng chưa?
​

Hai chữ "Thông bửu" cho biết đây là loại tiền đúc, chứ không phải bằng giấy, mấy câu trên ít nhất đã ra đời trước thời Bảo Đại. Nhưng chàng trai Quảng Nam cũng không phải là người… dễ bị bắt nạt! Chàng đã đáp ngon lành:

Thân anh thái thể chuối già
Ăn sáu anh cũng xỏ, ăn ba không từ
Đi ra mua bán đời chừ
Đồng sứt đồng mẻ anh không từ đồng mô
Nói ra thì sợ mất lòng cô
Chứ đường ngay tôi xỏ thẳng lẽ mô cô giận hờn?
​

Hay nhất trong câu đối đáp này vẫn là câu cuối. Ngẫm nghĩ thấy thâm trầm, kín đáo không thô tục. Tiếng cười xứ Quảng là vậy. Thời kháng chiến chống Pháp, nhà thơ Quang Dũng có bài thơ Quán bên đường, viết về những quán nghèo mọc lên trên nẻo đường tản cư. Những quán ấy ở Quảng Nam cũng có. Chẳng hạn, nhà thơ Khương Hữu Dụng mở quán Lưng Đèo tại Đèo Le; Nguyễn Hữu Phương mở quán Bốn Phương ở Trung Phước; hoặc giữa đèo Cây Trao - trên đường từ Duy Xuyên vào Quế Sơn có quán được đặt tên khá ấn tượng… quán Bảy vợ! Dông dài như thế, vì không biết mấy câu đối đáp tuyệt hay này đã diễn ra tại quán nào? Đại khái, thời ấy chàng Vệ Quốc vào quán, chưa kịp gọi gì thì cô chủ quán xinh đẹp đã đon đả:

Chàng tới thiếp, thiếp dọn một bát mì tàu
Hai bên thịt mỡ trắng phau phau
Ở giữa có con tôm sú nhuộm màu ngân sa
Chàng ăn rồi, chàng chẳng muốn ra
​

Thoạt nghe qua đã thấy… ngon! Nhưng ngẫm nghĩ một lát chàng bật lên tiếng cười khoái trá, và đáp:

Thiếp tới chàng, chàng dọn một dĩa rau
Hai bên hai củ hành tàu
Ở giữa có con cá tràu nằm ngang
Ăn vô cho thấy bụng nàng
Thực bất tri kỳ vĩ, mới biết của chàng là ngon
​

Cái hay của câu hát đối là chữ "thấu" hay chữ "của"? Thế mới biết, dù trong hoàn cản hnào thì người Quảng ta cũng lạc quan, yêu đời, luôn bật lên tiếng cười để vui sống.


(trích từ cuốn sách "Người Quảng Nam" - nhà báo Lê Minh Quốc)